08/04/2011

HÁT XOAN - PHÚ THỌ

Tồn tại khá lâu đời tại hai xã Kim Đức và Phượng Lâu thuộc thành phố Việt Trì, hát Xoan là một thể loại dân ca lễ nghi rất đặc biệt trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Do trước đây hát Xoan thường được trình diễn trước cửa đình làng vào những ngày hội Xuân nên còn được gọi là “khúc môn đình”.

Phường Xoan An Thái biểu diễn tại lễ hội đền Hùng - Ảnh: baophutho.org.vn (8.4.2011)

Tên “Xoan” là do biến âm từ chữ “Xuân” mà ra. Cứ mỗi độ Xuân về, các phường hát Xoan lại “lưu diễn” hết đình này đến đình khác tạo nên một không khí hội hè như muốn kéo dài mãi mùa Xuân. Những người hát Xoan tập họp theo nhóm từ 4 – 5 kép và 10 – 15 đào thành một “phường”, đứng đầu là ông Trùm. Y phục phường Xoan cũng giống Quan họ Bắc Ninh: nam thì áo the, khăn xếp, quần trắng và nữ thì mặc áo năm thân, khăn mỏ quạ, thắt lưng bao, quần lụa, đeo xà tích…

Ảnh: nguồn baoxaydung.com.vn

Các buổi hát Xoan được trình diễn theo thứ tự với phần nghi lễ, phần hát cách hay còn gọi quả cách, phần hát hội và phần giã cá. Phần nghi lễ gồm 4 tiết mục giáo trống, giáo pháo, thơ nhang và đóng đám là những bài ca cổ với nội dung khấn nguyện, chúc tụng hoặc mô tả sản xuất. Sang phần hát cách, ông Trùm hoặc một kép chính sẽ ngâm đọc hoặc hát lối 14 bài thơ nôm là những áng thơ khuyết danh mô tả các tích chuyện xưa, các sinh hoạt ở nông thôn hay ca ngợi cảnh vật thiên nhiên với giọng phụ họa của các đào nương. Tiếp đến phần hát hội là các tiết mục giao duyên gắn với những động tác và đội hình múa hoặc diễn mang tính chất hoạt cảnh gồm các loại hình như hát gái, hát đúm, bỏ bộ, đánh cá, xin huê, gài huê, đố huê, đố chữ… rất sinh động trữ tình và đậm tính dân gian. Sau cùng là phần giã cá để kết thúc chương trình diễn xướng hát Xoan.

Hát Xoan mừng mùa mới bội thu - Ảnh: nguồn webtretho.com

Theo lệ, từ 7 – 10 tháng Giêng âm lịch, làng Hương Nha thuộc huyện Tam Thanh, tỉnh Phú Thọ lại mở hội Xoan, tưởng nhớ Xuân Nương - một nữ tướng tài giỏi của hai Bà Trưng. Khởi đầu lễ hội là tiệc cầu Xuân dâng Thành Hoàng, theo truyền thống dọn cỗ chay, có củ mài và mật ong. Trong hội có tục mổ trâu “nồi da xáo thịt” diễn lại tích năm tướng của vua Hùng nhờ thần Sông mà thoát nạn, khi lên bờ đã tìm trâu mổ thịt, lấy da làm nồi nấu để tế thần Sông. Vào ngày cuối hội, có diễn trò trình nghề ở bãi sông trước đình làng, với các màn cảnh diễn sinh hoạt cày, bừa, gieo mạ, tát nước, bán con ngài tằm, bán bông rất hấp dẫn...

Ảnh: nguồn unescovietnam.vn

Tưởng cũng nên biết, trong chiến lược bảo vệ di sản văn hóa của quốc gia đặc biệt văn hóa phi vật thể, Chính phủ Việt Nam đã đồng ý việc lập hồ sơ đề nghị UNESCO ghi nhận Hát Xoan là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp từ năm 2009 và Chính quyền địa phương, cộng đồng các phường Xoan ở Phú Thọ cùng các cộng đồng liên quan đã đồng thuận đề cử di sản Hát Xoan.

Ảnh: nguồn thegioinhạc.vn

Trong phiên họp ngày 24-11-2011 Ủy ban Liên Chính phủ công ước 2003 UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể tổ chức tại Bali (Indonesia), Hát Xoan của Phú Thọ - Việt Nam đã được công nhận là Di sản cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là danh hiệu dành cho một di sản của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp ở cấp độ quốc tế. (Cập nhật 24-11-2011)

Ngày 08-12-2017, tại phiên họp thứ 12 của Ủy ban Liên Chính phủ công ước 2003 UNESCO diễn ra tại Jeju (Hàn Quốc), Hát Xoan Phú Thọ đã được UNESCO chính thức rút khỏi danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và ghi danh tại danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là di sản văn hóa đầu tiên trên thế giới có sự chuyển đổi đặc biệt từ hai loại hình di sản văn hóa phi vật thể này. (Cập nhật 08-12-2017)

Ảnh: nguồn ngauhungpho.com

Trên vùng đất Phú Thọ, hát Xoan là một phong tục gắn với hội mùa hay tục thờ thành hoàng. Cứ mỗi độ Xuân về, các phường hát Xoan lại “lưu diễn” hết đình này đến đình khác tạo nên một không khí hội hè như muốn kéo dài mãi mùa xuân. Hy vọng những làn điệu này sẽ góp phần giữ mãi mùa Xuân trên quê hương đất Tổ với nét đằm thắm cố hữu của con người Việt Nam…

Mai Kim Thành